نویسنده: محمدتقی معینیان
ویژگی های سایت زمین شناسی منطقه به حدی گسترده است که معرفی آن شامل کتابی قطور خواهد شد و در حد حوصله این مقاله کوتاه نیست انشااله با تاسیس این ژئوپارک، برای معرفی آن، با همکاری متخصصان علوم مختلف محلی ، شناسنامه ای غنی و پربار برای این منطقه مهم و ارزشمند تهیه خواهد شد. در این بخش فقط اشاره، مختصری به و یژگی ها و وضعیت زمین شناسی منطقه خواهیم داشت
در منطقه تشکیلات کرتاسه میانی بصورت آهکهای خاکستری تیره با فسلیهای اربیتولین دار دیده می شود که ارتفاعات کوههای (گندم، کاه، کلنگ های کلوین، سیاه کوه چهل دختران و تپه های دو سیاه کلنگ قرقچی )در اطراف تخت سرخ را تشکیل می دهند، این آهکها دارای درز و شکافهای زیادی هستند که با رگه هائی از کلسیت پر شده است و با غوطه وری شمال به سمت شرق در طبقات 30 تا 45 درجه قرار دارند.
در دشتهای جلگه ای حاشیه این ارتفاعات و ریشه ارتفاعات کوه بیدک مارنهای قرمز رنگ دارای اکسیدآهن (هماتیت) و زردرنگ( لیمونیت ) دیده می شود. تشکیلات میوسن بصورت مارنهای زرد، خاکستری و تیره و سربی نیز در بعضی از نقاط حاشیه تخت سرخ به صورت تپه های کم ارتفاع مشاهده می گردد. در لایه بالائی تپه های کم ارتفاع پای تخت سرخ از جمله تخت محمدجعفر بافتهای نازک کنگلومرائی دیده می شوند که دانه ها تشکیل دهنده آنها بیشتر از مواد آندزیت با سیمانی آهکی است .
در این منطقه دانه هائی از سنگهای آهکی کرتاسه، شیست و ماسه سنگ های ژوراسیک نیز دیده می شوند. این کنگلومراها فشرده و چین خورده با رنگ سیمان قرمز و زردآجری، در شمال و غرب منطقه دیده می شوند. علاوه بر این تشکیلات در بعضی نقاط از جمله منطقه کال کره و اطراف آن سنگ جوش با فشردگی کم دیده می شود که دانه های تشکیل دهنده آن نظیر رسوبات آبرفتی دشت است.
این سنگ جوشها در بعضی نقاط در اثر عوامل طبیعی تخریب شده و حالت آبرفتی به خود گرفته و مسیلهای متعددی در آنها حفر شده است. در لایه زیرین سنگهای کنگلومرا و سنگهای جوش آبرفتی خاکهای کائولن سیاه رنگ لجنی دیده می شوند که عمق آنها نامشخص بوده و در حال حاضر دیواره دره ها و بستر تمام دره ها از جمله ( دره دوزخی و تخت نمک) را پوشانده است.
در جنوب غربی منطقه قله عظیم وبلند مستکوه از جنس مواد آذرین بیرونی (گرانیت) و در ارتفاعات شمالی قلل مرتفع آذرین و رسوبی ، قلعه سیاه ، رزبیده ، یوخلو ، پلنگی و شیخ احمد در شمال همواری موته قرار دارند.
و اما تخت های منطقه : تخت های ، بوم تخت، تخت بزرگ و تخت سرخ و تخت گرد نام دارند. در مرکز منطقه یک تخت بلند به نام بوم تخت قراردارد که بلندترین تخت منطقه است .. تختی با دشتی مرتفع و گسترده با چشم اندازی بسیار جذاب و مشرف بر بخش وسیعی از منطقه که در مرکز ژئو پارک پیشنهادی قرارداد.
پوشش سخت و مقاوم آهکی روی سازندهای این بخش شرایطی ایجاد کرده که موجب افزایش مقاومت آن در برابر عوامل فرسایشی شده و حالت دشت مانند و مرتفع آن حفظ شده است. در این ناحیه طراوت هوا و بوته های محدود در کنار درختچه های قیچ دیده می شود که بسیار جالب و چشمگیر است. در کنار این تخت ، تختی ،کم وسعت در قسمت غربی وجود دارد بنام تخت گرد ، در ضلع جنوبی و جنوب شرقی این تخت دو تخت بهم چسبیده با اختلاف ارتفاع بین 2 تا 4 متر وجود دارند که تخت کم ارتفاع را تخت کوچک و تخت مرتفع تر را که دارای دیواره های عمومی بلند و قرمز رنگ از جنس سنگهای تراورتن دوران چهارم زمین شناسی بصورت طاقدیسی کم شیب به روی سنگهای رسوبی دگرگون شده مرمر سفید و کرمی قرار گرفته و در پایین دست این سنگها خاکهای سیاه رنگ کائولن قرار گرفته است، را تخت سرخ گویند. وسعت این تخت از تخت گرد بیشتر اما از بوم تخت کمتراست و دارای ارتفاع بین 25 تا 35 متر است در پای این تخت چندین تخت کوچک با ارتفاع بین 8 تا 17 متر قرار دارد.
که در اثر فرسایش لایه روئی آهکی و کائولن رسوبی زیرین، از هم جدا شده و مابین آنها دره‌هائی کم عمق بوجودآمده، از جمله این تختها می‌توان به تخت محمدجعفر و تخت میرعماد و دره‌های (دره دوزخی، دره چشمه شیرینه، دره چشمه دزوله) اشاره کرد. درکنار این تختها و دره‌ها زمین دق سیاه‌رنگ و نمک خیزی قرار دارد که در قدیم نمک موردنیاز اهالی از این منطقه تأمین می‌گردید. پس از عبور از دق نمک، در جنوب به دشتهای جلگه‌ای هموار با شیب ملائم از دامنه ارتفاعات کوههای بیدک، گندم، کلوین، کاه، کوزل و سیاهکوه شروع تا همواری وسیع یوزمشک و سرانجام به ارتفاعات مستکوه و قیقوجه و از شمال غرب به پناهگاه حیات وحش موته ، مجتمع عظیم طلای موته و دشتهای جلگه ای دامنه ارتفاعات قله سیاه ، یوخلو ،پلنگی ، شیخ احمد (همواری موته) و بزرگترین مجتمع معادن کشور (معادن لایبید) خاتمه می‌یابد. وجود رسوبات و مواد آذرینی و دگرگونی مربوط به سه دوران زمین شناسی و 4 دوره از سه دوران، یک منطقه استثنائی از نظر پارک علمی و تحقیقاتی زمین‌شناسی را در منطقه بوجود آورده که در سایر مناطق ایران بجز در منطقه سه (منطقه‌ای که دارای رسوبات و مواد آذرینی چهار دوران زمین شناسی است) کمتر دیده می‌شود.
ساختار زمین‌شناسی منطقه در کنار چشم اندازها و پدیده‌های زیبا زمین‌شناسی از جمله چشمه فعال تراورتن (چشمه دزوله ) می‌تواند یکی از بهترین امتیازات و گزینه ها برای تبدیل این زون بی نظیر زمین شناسی به یک پارک علمی و تحقیقاتی زمین شناسی (ژئوپارک) باشد.