سد زيرزميني روستاي وزوان از توابع ميمه اصفهان در عهد ساسانيان ساخته شده است كه در ?? متري عمق زمين و با ارتفاع نه متر، از قنات هاي كهن، كارآمد و قابل توجه ايران به شمار مي‌رود
تهران _? ارديبهشت 1384 _ ميراث خبر
گروه تخصصي ـ علي نجمي: نخستين نشست کميته ملي آبياري و زهکشي وزارت نيرو با هدف تدوين سياست هاي اجرايي و عملياتي در عرصه قنات و آبياري سنتي بعدازظهر بيست و هفتم فروردين در محل اين کميته و با حضور کارشناسان اين برگزار شد.
در اين جلسه که حدود 2 ساعت به طول انجاميد مباحثي نظير ارتباط با افراد مجرب و به ويژه پژوهشگران غير ايراني ، انجام مطالعاتي در حوزه هاي آبريز دجله و فرات و توجه به قنات هاي در حال تخريب مطرح شد و به تفصيل مورد بحث قرار گرفت.
در اين نشست محمدجواد صفي نژاد محقق و پژوهشگر حوزه روستايي و عشايري که در زمينه آبياري سنتي تحقيقات فراواني انجام داده است درباره برخي از قنات هاي قديمي ايران در شهرستانهاي ميمه ، اردستان و راور توضيحاتي ارايه کرد.
وي گفت : سد زيرزميني روستاي وزوان از توابع ميمه اصفهان در عهد ساسانيان ساخته شده است كه در شانزده متري عمق زمين و با ارتفاع نه متر، از قنات هاي كهن، كارآمد و قابل توجه ايران به شمار مي‌رود.
صفي‌نژاد با اشاره به اين که ساير کشور ها در زمينه فناوري سنتي فاقد چنين ساختاري هستند گفت: «تاكنون قنات هاي مشهور و بزرگ ايران در نواحي گناباد، قائن، ندوشن، يزد و كاشان شناسايي شده و در مجموع به هفت رشته رسيده است؛ اينها همگي در بستر كوير حفر شده اند كه سهم منطقه يزد و كاشان هر يك دو رشته قنات از اين تعداد بوده است.»
وي همچنين به قنات ديگري در يزد اشاره كرد كه به علت نارسايي‌ها و نبود توجه لازم در حال تخريب است و افزود: «با وجود اينكه محققان اروپايي سابقه اولين قنات را در شهرستان اروميه دانسته‌اند، اما اين منطقه به دليل داشتن دست كم هفتصد ميلي متر بارش در سال نيازمند ايجاد قنات نبوده. ضمن اين كه رودخانه‌ها و درياچه آن تا حد بسيار بالايي منابع آب منطقه را تامين مي‌كرد.»
اين استاد دانشگاه قنات اردستان را داراي ويژگي منحصربه‌فرد دانست و تصريح كرد: «قنات اردستان از دو طبقه مجزا با جريان معمول آب برخوردار است كه اين دو پس از طي مسافت دو كيلومتر در شهر به يكديگر ملحق مي‌شوند. مادرچاه يكي از آنها به سي‌متر و دومي به بيست و هفت مي‌رسد و ساختمان گل گونه اين قنات مركب مانع از نفوذ آب و نشت آن مي‌شود. نظير چنين قنات هايي كه معماري بسيار مطلوبي در آن به كار رفته، قنات كيخسرو اردستان با قدمت بسيار كهن است.»
وي در اين خصوص اضافه كرد: «اين قنات دوطبقه داراي كوره‌اي در عمق چهل متري است كه آب از قنات بالاتر كه فاصله‌اي نزديك به هجده متر با آن دارد با شدت به سمت قنات ديگر سرازير مي‌شود، به طوري‌كه تا حدود سيصد متر آب قنات پايين دست به شكل پودر مانندي روان است و در ميان اردستان به بيست شاخه تقسيم و در بخش‌بندي سنتي به مناطق مختلف شهر به حركت خود ادامه مي‌دهد. در حومه شهرستان اردستان، منطقه‌اي به نام زواره قرار دارد كه مشتمل بر سيزده قنات است كه از ويژگي‌هاي جالب اين قنات نيز تقسيم آب قنات به سيزده محله كه هر يك گروه شغلي ويژه‌اي نظير كشاورزان و آهنگران در خود جاي داده، است.»
صفي‌نژاد در ادامه قدمت قنات راور كرمان را هزاران سال پيش تخمين زد و درباره قنات تونگاي كرمان تصريح كرد: «وضعيت منطقه سبب شده است كه مقنيان ادوار گذشته جريان آب را از سطح به عمق زمين سوق دهند؛ اين عمل از تبخير آب به شدت مي‌كاست و در ضمن سبب انباشت آن مي‌شد. طول اين قنات به سيصد و چهل متر مي‌رسد كه بر حسب واحد اندازه‌گيري پيشينيان، هفتصد گز برآورد شده است. همچنين قنات سه كوره‌اي نيز در كشور وجود دارد كه به تناسب دريافت و كاهش آب هر يك از كوره‌ها، آب موجود از كوره‌اي به كوره‌اي ديگر سرازير شده و به تعادل جريان و روند مطلوب آن كمك مي‌كند. استفاده از پارچه‌هاي آغشته به شمع به منظور جلوگيري از هدر شدن آب از جمله اقداماتي است كه پيشينيان انجام مي‌دادند.»
وي به كار بردن واژگاني نظير ارش (ارج)، ذراع ، ناخن و نيز روش‌ها و واحدهاي مختلف اندازه‌گيري و هدايت آب را از ديگر ويژگي‌هاي علمي و توانايي‌هاي فني مقنيان زمان‌هاي بسيار دور عنوان كرد و تحقيق در خصوص خدمات، تلاش‌ها و تفكرات آنها و ساخته‌هاي‌شان را بسيار ضروري دانست و گفت: «متاسفانه در اين حوزه به طور كلي در عرصه آبياري، زهكشي و كشاورزي ايران باستان، توجه لازم و بايسته نمي‌شود و اگر فعاليت و تحقيقات تعداد محدود پژوهشگر در اين حوزه فرهنگي و سنتي نباشند، اين بخش از تاريخ، فرهنگ و تمدن ايراني به فراموشي سپرده خواهد شد.»
اين پژوهشگر همچنين اذعان كرد: «نمونه‌اي از اين بي‌توجهي را مي‌توان در يكي از قنوات كاشان ملاحظه كرد كه در حال انهدام تدريجي است. زباله‌هاي فراواني به مرور زمان به اين قنات وارد شده و مي‌شوند و با وجود طول يكصد و هشتاد و سه پله‌اي آن كه براي قنات بسيار مناسب بوده به همراه پاره‌اي ديگر از قنات‌هاي قديمي و كارآمد كشور در حال تخريب كامل است.»
«صفي‌نژاد» هم اكنون در حال شناسايي و تحقيق روي قنات‌هاي كل كشور و دسته‌بندي دهگانه آنها در سه گروه مجزا و بر حسب قدمت، عمق و طول است.
در پايان اين نشست با توافق اعضاي كميته ملي آبياري و زهكشي اقداماتي نظير بازديد از قنوات منطقه بين‌النهرين و تبادل نظر با افراد متخصص آن منطقه و ارتباط هر چه بيشتر با پژوهشگران اين عرصه فرهنگي و نيز انجام تحقيقات گسترده و مطالعات موضوعي مورد تاكيد قرار گرفت.
صفي نژاد از با سابقه ترين پژوهشگران ، موسسه تحقيقات و مطالعات اجتماعي دانشگاه تهران است که از مهمترين آثارش مي توان به کتاب هاي « نظام هاي آبياري سنتي » و « بنه » اشاره کرد